Blog "Oko na Bałkany" zaczyna ósmy rok swojego istnienia. Mam nadzieję, że będę miała nieco więcej czasu na pisanie niż ostatnio i czytelnicy znów znajdą tu ciekawe bałkańskie historie! 

Zamiast długiego wpisu, trochę na fali wydarzeń w Paryżu, a trochę z okazji Nowego Roku, przesyłam Wam fotograficzną pocztówkę z mojej tegorocznej włóczęgi po Bałkanach.

Życzę Wam i sobie, by takich miejsc, jak to na zdjeciu, gdzie tuż obok siebie w spokoju stoją meczet (na Bałkanach džamija), cerkiew prawosławna i kościół katolicki, było wokół nas jak najwięcej i by nie pozbawili ich nas ci, którym na tym zależy. 

A zdjęcie zrobiłam w Czarnogórze, w miasteczku Gusinje, u stóp gór Prokletije.

Rumuński film "Toto i jego siostry" zdobył nagrodę dla najlepszego filmu dokumentalnego 30. Warszawskiego Festiwalu Filmowego (WFF), a za najlepszego reżysera uznano Chorwata Ognjena Svilicicia, autora filmu "Takie są zasady". Także bułgarska "Lekcja" wyjedzie ze stolicy Polski z laurem dla młodych reżyserów. Warsaw Grand Prix, czyli główną nagrodę festiwalu otrzymał chiński film "Trumna w górach" w reżyserii Xin Yukun.

Od dawna miłośnicy bałkańskiego kina nie mogli na WFF zobaczyć tylu dobrych filmów z tego regionu, ile pojawiło się ich w tym roku. Dokument "Toto i jego siostry" Alexandra Nanau w pełni zasłużył na najwyższy laur festiwalowy w swojej kategorii. Film opowiada o losie trójki romskiego rodzeństwa, które wychowuje się w cygańskim gettcie, czyli Sektorze 5, dzielnicy Bukaresztu. To jak żyją i jakie problemy mają dzieci i ich najbliższe otoczenie dla publiczność w większości europejskich miast jest szokujące. Poprzez znalezienie Toto, głównego bohatera filmu i dzięki odkryciu jego niespodziewanego talentu reżyserowi udało się jednak uniknąć dość banalnej opowieści od ciężkim życiu w trudnych warunkach.

Dokument o cygańskich kwartałach rumuńskiej stolicy - Rahovej, Ferentari i Giurgiului, jest mi szczególnie bliski, bo siedem lat temu Sektor 5 stał się tematem mojego reportażu w "Gazecie Wyborczej". Do dziś pamiętam dźwięk rozdeptywanych strzykawek, na które nie sposób było nie wdepnąć chodząc po ulicach romskich osiedli, gdzie narkomania jest gigantycznym porblemem. 

Ulica w Sektorze 5, fot. A.Skieterska

Jak dzielnica wyglądała wówczas, możecie zobaczyć w mojej galerii zdjęć. Po filmie o losach Toto i jego sióstr, wiem, że niestety nic się tam nie zmieniło. 

Dziewczynki z Sektora 5, fot. A. Skieterska

Poza nagrodzonym dokumentem rumuńskim na tegorocznym WFF widziałam jeszcze dwa inne bałkańskie warte zobaczenia. Jednym z nich był film "Wujek Tony, trzej głupcy i służba bezpieczeństwa", czyli opowieść o genialnym bułgarskim twórcy filmów aniomowanych Antonym "Tonym" Trajanowie, który dla Bułagrów i świata przez lata pozostawał anonimowy pracując na nazwisko powszechnie uwielbianego karykaturzysty i reżysera filmów aniomowanych Donio Donewa.

Choć obaj stanowli utalentowany duet, to splendor, pieniądze i sława przypadły w udziale tylko Donio, który całkiem niedawno okazała się być długoletnim współpracownikiem tajnych służb komunistycznej Bułgarii...

Demaskatorska opowieść o Donio Donewie autorstwa dwóch młodych bułgarskich reżyserek Veseli Kazakovej i Miny Milevaej, z których jedna była uczennicą Tonego, wywołała w Bułgarii wielką aferę i niechęć wielu postaci ze świata filmu, do tego stopnia, że film miał problemy z dystrybucją, a bułgarska telewizja państwowa odmówiła jego emisji. Mimo tych problemów przez 7 miesięcy można go było oglądać w bułgarskich kinach.

Drugim wartym zobaczenia dokumentem był rumuńsko-serbski "Las" w reżyserii Sinišy Dragina. Opowiedziana w nim historia pewnego XIX-wiecznego obrazu rumuńskiego malarza Iona Andreescu jest tłem do opowieści o Jugosławii, a także porównania dyktatur josipa Broz Tity i Nicolae Ceausescu.

Wśród autorów bałkańskich filmów fabularnych w tym roku najważniejszą nagrodę, za najlepszą reżyserię, zdobyła kinematografia chorwacka. Dramat rodzinny w reżyserii Ognjena Svilicicia pokazujący zderzenie jednoski z bezdusznymi służbami publicznymi i biurokracją jest przerażający, bo historia opowiedziana przez niego mogłaby się wydarzyć w większości krajów świata, a na pewno w każdym z krajów Europy Środkowo-Wschodniej...

Ostatnim z nagrodzonych na tegorocznym WFF bałkańskich filmów w jest "Lekcja" w reżyserii dwojga Bułgarów Kristiny Grozevej i Petara Valchanova. Tego filmu wyróżnionego w kategorii "1-2", czyli dla autorów pierwszego lub drugiego filmu fabularnego w karierze, jednak nie widziałam, więc zachęcam tylko do zapoznania się z informacją o nim na stronie WFF.

Wahova- Ferentari- Giurgiului

W Polsce jesień już czeka za progiem, więc pora od niej uciec. Za kilka dni kierunek Bałkany! W planie co najmniej Serbia i Czarnogóra, a jak się dobrze ułoży także Albania i Chorwacja. A ponieważ korzystając z tanich lotów podróż zaczniemy w Serbii, dziś moje trzy ulubione miejsac w Belgradzie, który nota bene dzięki dogodnemu połączeniu staje się całkiem popularnym celem wyjazdów polskich turystów.

 1. Ulica Skadarska

Magiczne, choć mocno turytyczne miejsce. Ulica knajp z muzyką na żywo, a do tego kramy z antykami. Świetne miejsce na pierwszy czy ostatni wieczór w Belradzie. W samym centrum, a jednak bez zgiełku wielkiego miasta. 

Knajpka na Skadarskiej, fot. A.Skieterska

Sprzedawcy starych przdmiotów, fot. A.Skieterska

2. Zemun

Tu po prostu nadal czuć Austro-Węgry. Zemun, dziś dzielnica Belgradu, a dawniej osobne miasteczko ma w sobie urokliwą powolność rodem nie z tej epoki. Lubię poplątać się krętymi i niekiedy stromymi uliczkami, by spod wieży popatrzeć na Dunaj. Przeciętnemu mieszkańcówi Belgradu dzielnica kojarzy się też z tutejszą mafią.  

Widok na spadziste dachy Zemunu, fot. A.Skieterska

Kręte uliczki Zemunu, fot. A.Skieterska

3. Zeleni venac 

Uwielbiam bazary pod każdą szerokością geograficzną. W Belgradzie, jak chcę się dowiedzieć, co myślą Serbowie, właśnie tam zadaję mniej wygodne pytania i najczęściej dostaję na nie szczere odpowiedzi ;-) No i oczwyiście kupuję tam różne cuda np. z papryki, czy smaczne sery. Rynek mieści się w samym centrum miasta.

Wyborne przeciery paprykowe i inne pikle najlepiej kupić właśnie tu. Fot. A.Skieterska

Skarbem Blegradu są też całe kwartały modernistycznych ulic, które bardzo lubię. W wielu zachowały się ciekawe drzwii wejściowe i inne detale. Ale te zakątki najepiej odkrywać samemu, spacerując po ulicach miata.

Jeśli macie swoje ulubione miejsca w Belgradzie, zachęcam do ich polecania w komentarzach pod tym postem!

28 czerwca 1914 roku następca tronu Austro-Węgier arcyksiążę Franciszek Ferdynad Habsburg wraz z żoną Zofią von Chotek po godzinie 10 właśnie zakończyli 10-minutową wizytę w sarajewskim ratuszu.

Wyszli z eleganckiego budynku, symbolu nowej austro-węgierskiej władzy, znanego do dziś jako Vijećnica. Wsiedli do auta i odjechali w kierunku kolejnego punktu swojej wizyty - szpitala, do którego przewieziono wojskowego Ericha von Merizzi, rannego w porannym nieudanym zamachu na książęcą parę. Arcyksiążę koniecznie chciał go odwiedzić.

Arcyksiążę i jego żona opuszczają sarajewski ratusz, zdjęcie ze zbiorów Muzeum Sarajewa 1878-1918, rep. A. Skieterska

Kilka minut później, nad przecinającą miasto rzeką Miljacka, do jadącej kabrioletem pary dwa strzały oddał serbski nacjonalista pochodzący z Bośni Gawriło Princip. Dziewiętnastolatek był jednym z siedmiu zamachowców, którzy tego dnia czyhali na Franciszka Ferdynada. Następca tronu i jego żona zginęli od kul, osierocając troje dzieci - 13 letnią Zofię, 12-letniego Masymiliana i 10-letniego Ernsta.

Zamachowiec należał do radykalnych organizacji Młoda Bośnia i Czarna Ręka, które sprzeciwiały się panowaniu habsburskiemu nad Bałkanami i trwającej już wówczas 36 lat okupacji Bośni (zamieszkanej wtedy głównie przez Serbów, całkowicie zmarginalizowanych jednak w bośniackiej administracji) przez Austro-Węgry. 

Zamach w Sarajewie zmienił historię Europy. Stał się bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej, której -o ironio - Franciszek Ferdynand był przeciwnikiem. 

Arcyksiążę i jego żona przejeżdżają nad rzeką Miljacką, zdjęcie ze zbiorów Muzeum Sarajewa 1878-1918, rep. A. Skieterska

Para książęca 4 lipca 1914 roku została pochowana w krypcie na zamku Artstetten w Austrii, który był ich rodzinną siedzibą.

Miejsce spoczynku nie było typowe dla następcy tronu, ale Zofia i jej dzieci nie miały prawa zostać pochowane w krypcie kapucyńskiej w Wiedniu, gdyż ślub Habsburga z czeską hrabinaką uznano w rodznie za mezalians. Cesarz Franciszek Józef zgodził się na to małżeństwo tylko pod warunkiem, że po objęciu tronu przez Franciszka Ferdynada jego żona, która po zawarciu małżeństwa przyjęła nazwisko  von Hohenberg,  nie będzie miała prawa do cesarskiego tytułu, a jego potomkowie nie odziedziczą tronu. Arcyksiąże Franciszek Ferdynand, po tym, gdy jego czwarte dziecko z Zofią urodziło się martwe, nakazał więc wybudowanie rodzinnej krypty w Artstetten, by mógł w niej spocząć ze swoją rodziną. Dziś w malowniczej posiadłości, zamieszkanej przez potomków Habsburgów, mieści się muzeum poświęcone zamordowanej w Sarajewie parze. Także auto marki Gräf & Stift, w którym zostali zastrzeleni przetrwało do dziś i można je oglądac w wiedeńskim Heeresgeschichtliches Museum.

Różnice stanu między małżonkami podkreślano faktycznie do końca. W czasie ich wiedeńskiego pogrzebu trumna Zofii leżała na katafalku 50 cm niżej niż trumna męża... W ceremonii nie mogły wziąć też udziału dzieci 51-letniego Franciszka Ferdynada i 46-letniej Zofii, gdyż zdaniem krewnych były niegodne cesarskiego rodu.

Po zamachu w Sarajewie Austro-Węgry, zgodnie z postawionym Serbii ultimatum, chciały przeprowadzić śledztwo na serbskim terenie. Władze Serbii nie zgodziły się na to, co stało się pretekstem do wypowiedzenia im 28 lipca 1914 roku przez Austro-Węgry wojny, którą nazwano potem I wojną światową. Dalej wydarzenia potoczyły się lawinowo: Serbią poparła Rosja, zaś Austro-Węgry - Niemcy. Rosję poparła także Francja, a Francję i Rosję - Wielka Brytania. Pierwszego sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji. Kilka dni później w wojnie brały już udział największe państwa Europy. 

Gawriło Princip, razem z dwoma innymi spiskowcami, został skazany na 20 lat więzienia. Kara była stosunkowo łagodna, gdyż jako człowiek poniżej 20 roku życia traktowany był jako nieletni. Zachorował jednak w celi i zmarł 28 kwietnia 1918 roku w twierdzy Terezin, na ternie dzisiejszych Czech. Początkowo pochowano go w bezimiennym grobie, jednak jeden z Czechów obecny przy pochówku zapamiętał miejsce, gdzie pogrzebano Serba i w 1920 roku ekshumowano jego szczątki i przeniesiono do mogiły "bohaterów" na prawosławnym cmentarzu Św. Marka w Sarajewie. Tam spoczywają do dziś. 

W czasach Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (1918-29) i Jugosławii Princip uznawany był za bohatera i męczennika walki o wolność. Wielu Serbów traktuje go tak do dziś. W konatonie Północne Sarajewo, gdzie dominują Serbowie, tuż przed obchodami 100. rocznicy zamachu oddano do użytku park jego imienia. Dla innych bośniacki Serb jest nacjonalistą i terrorystą, a jego działanie iskrą, która doprowadziła do śmierci milionów. 

W Sarajewie historię zamachu na Ferdynada i Zofię przybliża dziś niewielkie Muzeum Sarajewa 1878-1918. Zwiedzając je kilka lat temu, uświadomiłam sobie, że tragedia książęcej pary była być może pierwszą taką zbrodnią uwiecznioną przez fotografów.

Sarajewski ratusz, który przez wiele lat był siedzibą biblioteki, ponownie był świadkiem tragicznych wydarzeń w latach 90. XX wieku, w czasie trwającego 1000 dni oblężenia miasta przez Serbów. Biblioteka była ostrzeliwana i została podpalona, w wyniku czego niemal cały jej bezcenny księgozbiór spłonął. 

Vijećnica na początku odbudowy po wojnie z lat 1992-95, fot. A.skieterska

Historię ratusza krótko opisywałam już kiedyś na blogu, więc możecie przeczytać ten archiwalny wpis. A jeśli chcecie zobaczyć, co w Vijećnicy dzieje się teraz, warto odwiedzić stronę: www.vijecnica.ba, szczególnie polecam archiwalne zdjęcia.

Dwa filmy o Bałkanach startują w tegorocznym konkursie filmów dokumentalnych na rozpoczynającym się dziś 54. Krakowskim Festiwalu Filmowym. Przybliżający bałkańskie problemy węgierscy "Mediatorzy" i duńska "Wyższa konieczność" pokazują, jak ciężko rodzą się dyplomatyczne porozumienia i jak światowa polityka puka do naszych drzwi, nawet gdy tego nie planujemy. Oba dokumenty są zdecydowanie warte zobaczenia.

Duszny gabinet w Brukseli, w nim brytyjski dyplomata i strateg Robert Cooper, bohater filmu "Mediatorzy", reprezentujący Unię Europejską w pierwszych w historii bezpośrednich rozmowach między Serbią a Kosowem, które rozpoczęły się 8 marca 2011 roku, trzy lata po ogłoszeniu niepodległości przez kosowskich Albańczyków.

Przy stole w pokoju Coopera, po wielu rundach negocjacji, od kilku godzin trwają końcowe rozmowy między wicepremier Kosowa Editą Tahiri i Borko Stefanoviciem, reprezentantem rządu Serbii. Stawką jest szybkie przyznanie Serbii statusu kandydata do Unii Europejskiej i bliższa współpraca Kosowa z UE.

Reprezentanci Prisztiny i Belgradu walczą o każde słowo porozumienia, a duńska dokumentalistka Karen Stokkendal Poulsen towarzyszy im z kamerą w ważniejszych momentach. Zapis rozmów pokazuje pasjonujące kulisy dyplomacji. Nie łatwo je oddać w atrakcyjny dla widza sposób, ale Dunce to zadanie się udaje.

W filmie zabrakło mi tylko jednego - pokazania widzom, czemu porozumienie uzgodnione ostatecznie 24 lutego 2012 roku było istotne i co zmieniło, a przecież wśród ustaleń znalazło się wówczas sporo ważnych dla zwykłych ludzi spraw m.in.: wzajemne uznawanie dyplomów uniwersyteckich, uznanie przez Serbię kosowskiej kontroli celnej i kosowskiej reprezentacji w organizacjach regionalnych.

The Agreement/Forhandleren trailer UK subs from Bullitt Film on Vimeo. 

Dokument "Mediatorzy" kończy się w chwili uzgodnienia tekstu pierwszego porozumienia między dwoma krajami, jednak przy tej okazji warto dodać, że w kwietniu 2013 roku Kosowo i Serbia podpisały drugi wspólny dokument, tzw. Porozumienie brukselskie, które było negocjowanie przez premierów obu krajów. Po jego podpisaniu Komisja Europejska zarekomendowała rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych z Serbią (rozpoczęły się w styczniu 2014 r.) i prac nad umową stowarzyszeniową z Kosowem (proces zaczął się w październiku 2013 r.).

Z zupełnie innej perspektywy widzimy Bałkany i Unię Europejską w świetnym węgierskim dokumencie pt. "Wyższa konieczność". Viktor Oszkár Nagy i András Petrik opowiadają w nim historię pogranicza węgiersko-serbskiego, które dla przybyszów z Afganistanu, Mali czy Ghany staje się bramą do lepszego świata lub też barierą niemożliwą do pokonania, od której niczym od trampoliny odbijają się wracając po kilka-kilkanaście razy do Serbii i czekając na kolejną szansę.

Pastor Tibor Varga z jednym z imigrantów, kadr z filmu "Wyższa konieczność"

Imigranci, mimo zimy i trudnych warunków, próbują przedostać się z serbskiej Suboticy do węgierskiej miejscowości Röszke. Zmarzniętym i głodnym, koczującym w foliowych prowizorycznych namiotach pomaga węgierski pastor Tibor Varga mieszkający w Serbii. Z drugiej strony przeprawę na Węgry próbują uniemożliwić im tamtejsza wyposażona w kamery termowizyjne Straż Graniczna pilnująca granicy Unii Europejskiej, ale też Gwardia Obywatelska złożona z miejscowych ochotników z Röszke...

Trailer filmu "Wyższa konieczność" >>>

Oglądając film przypominały mi się historie z różnych zielonych granic, które widziałam- czy to w Bieszczadach, na pograniczu polsko-ukraińskim, czy w okolicach bośniackiego miasteczka Trebinje, gdzie wiedzie szlak przemytniczy z Czarnogóry. Wszędzie tam, pod osłoną nocy, rozgrywają się ludzkie dramaty, a mieszakańcy pobliskich miejscowości odczuwają skutki konfilktów zbrojnych czy przewrotów, które toczą się tysiące kilometrów od ich domów. Czasami ofiary tych wydarzeń dosłownie pukają do ich drzwi, często w letnich strojach w środku zimy lub na skraju wyczerpania.

Autorzy filmu nie oceniają czyja postawa - pastora czy gwardzistów-ochotników - jest lepsza. Zwracają jednak uwagę na problem coraz większej liczby imigrantów, którzy szukają w Europie schronienia i na to, w jaki sposób UE próbuje sobie z nimi poradzić. Rocznie w Unii Europejskiej - jak podają węgierscy dokumentaliści - odnowtowuje się ok. 100 tys. prób nielegalnego przekroczenia granic Wspólnoty. Granicę serbsko-węgierską dziennie próbuje pokonać ok. 100 osób.

54. Krakowski Festiwal Filmowy trwa do 1 czerwca. 

Sprawdź projekcje "Mediatorów" i "Wyższej konieczności".

Zobacz opisy wszytkich filmów 54. Krakowskiego Festiwalu Filmowego >>>